Są precyzyjnie zaprojektowane i bogato dekorowane. Najczęściej wykonuje się je z drewna, dykty i tektury, ozdabiając kolorowym papierem, bibułą i staniolem, czyli błyszczącą folią. Bywają też modele zelektryfikowane i zmechanizowane. Tradycja ich postawania została wpisana na Reprezentatywną Listę Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO. Szopki krakowskie – bo o nich mowa – są na stałe związane z małopolską historią i kulturą.

1 grudnia 2022 roku odbył się 80. Jubileuszowy Konkurs Szopek Krakowskich. W dzisiejszym ogłoszeniu wyników w Pałacu Krzysztofory na krakowskim Rynku uczestniczył wojewoda małopolski Łukasz Kmita. Wydarzenie było okazją do wręczenia przyznanych przez wicepremiera, ministra kultury i dziedzictwa narodowego prof. Piotra Glińskiego siedmiu odznaczeń „Zasłużony dla Kultury Polskiej”.

Do konkursu zgłoszono 142 szopki: 59 w kategorii seniorów, 7 w kategorii szopek młodzieżowych, 24 rodzinne, 20 dziecięcych indywidualnych oraz 32 szkolne. Prace zostały ocenione przez jury składające się m.in. z historyków, etnografów, historyków sztuki, architektów i plastyków.

– Tradycja szopek krakowskich sięga połowy XIX wieku. Jest przekazywana z pokolenia na pokolenie. W tych konstrukcjach stworzonych przez pracę ludzkich rąk zapisana jest nasza historia. Pierwsze szopki przedstawiały narodziny Jezusa. Z ubiegiem lat twórcy zaczęli zamieszczać na nich figurki i symbole związane z codziennym życiem, jakie znali. W ubiegłym roku widzieliśmy m.in. nawiązania do pandemii. Dziś zwracamy uwagę na gesty solidarności z Ukrainą. Szopki stały się nośnikiem naszych doświadczeń. Nawiązują do folkloru. Zachwyca nie tylko kunszt wykonania tych wielopoziomowych, zminiaturyzowanych zabytków architektury Krakowa. To, co szopkarstwo przekazuje, i w jaki sposób kształtuje naszą tożsamość narodową, jest bezcenne – mówi wojewoda małopolski Łukasz Kmita.

Ci, którzy podtrzymują tradycję i krzewią pasję do szopkarstwa

Celem organizowanego co roku konkursu jest zachowanie i rozwijanie szopkarskich tradycji Krakowa oraz popularyzacja tego wyjątkowego wytworu tradycji niematerialnego dziedzictwa.

– Szopkarze to przedstawiciele różnych zawodów i grup społecznych. Widzimy wśród nich seniorów oraz młodzież. Pielęgnują tradycję i dbają o jej przekaz w rodzinach. Upowszechniają wiedzę o naszej tradycji i kulturze. Serdecznie gratuluję wszystkim, którzy wzięli udział w 80. już edycji corocznego konkursu. Gratuluję kreatywności, pomysłowości i zapału w krzewieniu tej pasji wśród młodych Małopolan – dodaje wojewoda Łukasz Kmita.

Wśród uczestników Konkursu Szopek Krakowskich byli szopkarze, którzy przez lata swojej pracy twórczej zdobyli liczne nagrody i wyróżnienia. Dziś z rąk wojewody Łukasza Kmity otrzymali przyznane przez wicepremiera, ministra prof. Piotra Glińskiego odznaczenia „Zasłużony dla Kultury Polskiej”.

– Państwa szopki wzbogacały zbiory Muzeum Krakowa, a także wiele innych kolekcji muzealnych i prywatnych w Polsce oraz poza granicami naszego kraju. Są Państwo swoistymi ambasadorami rodzimej kultury. Wasza działalność przyczynia się do podtrzymywania krakowskiej tradycji. Gratuluję przyznanych odznaczeń i życzę kolejnych sukcesów w życiu prywatnym oraz zawodowym – mówi wojewoda małopolski Łukasz Kmita.

Od lat związani z Konkursem Szopek Krakowskich

Odznaczenia otrzymali:

Andrzej Wróbel – specjalizuje się w szopkach małych i miniaturowych. Pierwszą szopkę wykonał, będąc w wojsku. W Konkursach Szopek Krakowskich bierze regularny udział od 1985 roku. Zdobył 2 nagrody pierwsze, nagrodę drugą, 5 trzecich oraz 4 wyróżnienia. Swoje umiejętności przekazywał młodzieży, prowadząc zajęcia przy parafii w Czernichowie, gdzie mieszka.

Anna Malik – rzeźbiarka, ceramiczka, malarka, szopkarka i edukatorka. Inspiruje ją sztuka romańska i gotycka. Swoje prace wystawia we własnej galerii w Starym Grobowcu ss. Norbertanek na krakowskim Zwierzyńcu. Otrzymała 3 nagrody trzecie i 4 wyróżnienia. W 2001 roku razem z rodziną reaktywowała zespół kolędniczy, kultywując tym samym tradycję sięgającą korzeniami XIX wieku.

Leszek Zarzycki – pierwszą szopkę zaczął tworzyć na początku lat 70. i pracował nad nią prawie 3 lata. W Konkursie Szopek Krakowskich startował 23 razy, zdobywają liczne nagrody: 15 pierwszych, 2 drugie, 4 trzecie oraz kilka wyróżnień i nagród specjalnych. Specjalizuje się w szopkach dużych, które posiadają rozbudowane mechanizmy i oświetlenie. Umieszcza w nich figurki przedstawiające folklor miejski, postacie religijne lub historyczne wydarzenia. Jego prace znajdują się w zbiorach w Polsce, Hiszpanii, Kanadzie, Francji, Niemiec i Stanów Zjednoczonych. Do rzemiosła szopkarskiego zachęcił synów i wnuka.

Marek Głuch – kontynuuje rodzinną tradycję szopkarstwa krakowskiego. Po raz pierwszy wystawił samodzielną pracę w Konkursie Szopek Krakowskich w 1981 roku w wieku 15 lat. Do tej pory zdobył: nagrodę pierwszą, 4 drugie, 4 trzecie oraz 4 wyróżnienia i nagrodę specjalną. W jego pracach widoczne są inspiracje stylem ojca, czego przykładem jest umieszczanie w szopkach miniatury ołtarza Wita Stwosza z Bazyli Mariackiej oraz stosowanie charakterystycznych gotyckich wimpergów.

Marek Markowski – po raz pierwszy w Konkursie Szopek Krakowskich udział wziął jako 14-latek. Zdobył trzecią nagrodę, co zmobilizowało go do dalszej pracy. W 2010 roku zgłosił do konkursu ponad 5-metrową szopkę wykonaną z rodziną. Praca prezentowana była w katedrze Notre-Dame w Paryżu, gdzie zobaczyło ją ok. 2 mln osób. Łącznie zdobył dotychczas 4 nagrody pierwsze, 2 drugie, 3 trzecie i 2 wyróżnienia.

Wiesław Barczewski – w rywalizacji szopkarzy wystąpił 27 razy, zdobywając 10 nagród pierwszych, 6 drugich, 3 trzecie i 3 wyróżnienia. Do dziś wykonał ponad 100 szopek krakowskich, które znajdują się w zbiorach w Polsce i za granicą. W 2005 roku opublikował książkę pt. „Szczypta iluzji, trochę kleju, czyli jak się robi szopkę krakowską” – wydaną również w języku angielskim.

Zbigniew Grzech – swój udział w Konkursie Szopek Krakowskich rozpoczął w 1948 roku jako 11-letni chłopiec. Zdobył łącznie 3 nagrody pierwsze, 3 drugie, 5 trzecich, 4 wyróżnienia i nagrody niższego rzędu. Figurki do szopek wykonuje z masy, na którą składają się kreda, chleb i klej. W szopce oprócz Najświętszej Rodziny umieszcza Diabła, Heroda, Śmierć, Pana Twardowskiego, Dziada i Żyda. Każda ma oświetlenie.

– Jak napisał w tytule swojej książki jeden z odznaczonych, aby zrobić szopkę krakowską, potrzeba „szczypty iluzji i trochę kleju”. Zachęcam wszystkich Małopolan do Pałacu Krzysztofory, gdzie od 5 grudnia do 27 lutego 2023 roku będzie miała miejsca wystawa pokonkursowa. Zapewniam, że kolekcja zachwyci każdego – przekazuje wojewoda Łukasz Kmita.

80. Konkurs Szopek Krakowskich oraz pokonkursowa wystawa uzyskały honorowy patronat Polskiego Komitetu do spraw UNESCO.

Projekt dofinansowany został ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.

Dekoracje i przenośne teatrzyki

Tradycja szopkarska w Krakowie trwa nieprzerwanie od XIX wieku. Pierwotnie wykonywaniem szopek trudnili się rzemieślnicy z ówczesnych przedmieść Krakowa, szczególnie Krowodrzy i Zwierzyńca. Mniejsze szopki chętnie nabywali mieszczanie, którzy ozdabiali nim swoje domy i obdarowywali najbliższych. Większe, ze wspaniałymi lalkami-kukiełkami i rozświetlone od wewnątrz płomykami świec – pełniły funkcję przenośnego teatrzyku, który w okresie świątecznym przy wtórze odgrywanej na żywo muzyki gościł w domach zamożnych krakowskich rodzin.

„Szopka-matka”

Najstarsza zachowana szopka krakowska znajduje się w zbiorach Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie. Jest to dzieło Michała Ezenekiera z drugiej połowy XIX stulecia. Szopka Ezenekiera bywa nazywana „szopką-matką”, a to ze względu nie tylko na jej dawne pochodzenie, ale i kunszt, który wpłynął na ukształtowanie się kanonu szopki krakowskiej jako budowli smukłej, wielopoziomowej, wieżowej, symetrycznej, która ma służyć za miejsce przedstawienia narodzin Jezusa i charakteryzuje się spiętrzeniem zminiaturyzowanych elementów zabytkowej architektury Krakowa, fantazyjnie przetworzonych i połączonych.

Źródła: https://www.gov.pl/web/kultura/szopkarstwo, https://www.gov.pl/web/kultura/szopkarstwo-krakowskie-na-liscie-unesco, https://muzeumkrakowa.pl/kalendarium/80-jubileuszowy-konkurs-szopek-krakowskich