Zalecenia dotyczące różnicowania sformułowań w mowie i piśmie w zakresie męskich i żeńskich nazw osobowych, czyli używania i stosowania tzw. feminatywów
Mając na uwadze obowiązki administracji rządowej w zakresie przeciwdziałania wykluczeniu i wspierania równości kobiet i mężczyzn w sferze społecznej oraz zmieniającą się sytuację zawodową i społeczną kobiet, w Małopolskim Urzędzie Wojewódzkim w Krakowie zaleca się różnicowanie sformułowań w mowie i piśmie w zakresie męskich i żeńskich nazw osobowych, czyli używanie i stosowanie tzw. feminatywów. Poniższe wytyczne dotyczą redagowania pism i dokumentów, wykorzystywania feminatywów w bieżącej pracy oraz upowszechniania ich wśród pracowników jednostek administracji zespolonej.
Do poniższych wytycznych powinny stosować się wszystkie osoby, którzy opracowują, sporządzają, nadzorują przygotowanie, parafują, podpisują lub kontrasygnują pisma i dokumenty, chyba, że przepisy stanowią inaczej.
Wstęp
Podczas gdy pojęcie płci jest pozajęzykowym pojęciem wynikającym z różnicy biologicznej i
wyrażającym skojarzenia męskości i żeńskości, występująca w języku polskim
kategoria rodzaju gramatycznego (m.in. męskiego, żeńskiego) rzeczowników jest umowna. W
przypadku rzeczowników oznaczających pojęcia abstrakcyjne, przyrodę nieożywioną oraz
florę rodzaj gramatyczny ma charakter zupełnie umowny, zaś w sferze nazw osobowych
istnieje zauważalna zależność rodzaju od płci.
Polszczyzna, jak i inne języki rodzajowe, jest asymetryczna szczególnie w zakresie nazw osobowych, preferując rodzaj męski, szczególnie w odniesieniu do zawodów i stanowisk o wysokim prestiżu, co wskazuje na silne podłoże społeczne tego zjawiska. Dążenie do wprowadzenia feminatywów analogicznych do form rzeczowników w rodzaju męskim wynika m.in. z dążenia do językowej równości, która ma przeciwdziałać wykluczeniu i wspierać równość w sferze społecznej. Na to wskazuje także stanowisko Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN w sprawie żeńskich form nazw zawodów i tytułów przyjęte na posiedzeniu plenarnym Rady 25 listopada 2019 r. - uznając, że w polszczyźnie potrzebna jest większa, możliwie pełna symetria nazw osobowych męskich i żeńskich w zasobie słownictwa, Rada stwierdziła m.in.: „Sporu o nazwy żeńskie nie rozstrzygnie ani odwołanie się do tradycji (różnorodnej pod tym względem), ani do reguł systemu. Dążenie do symetrii systemu rodzajowego ma podstawy społeczne; językoznawcy mogą je wyłącznie komentować”.
Dodatkowo Krajowy Program Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2022-2030 nakłada na administrację rządową szereg zadań dotyczących m. in. uwzględnienie zasady równego traktowania i niedyskryminacji w każdym działaniu danego urzędu, promowanie kobiet na stanowiskach kierowniczych, a więc i uwzględnianie ich obecności w obszarze języka pism i dokumentów oraz działania na rzecz wzmocnienia potencjału i pozycji społecznej kobiet i dziewcząt.
§1. 1. Dopuszcza się wśród pracowników Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego możliwość
komunikowania się z klientem zewnętrznym oraz wewnętrznym, ustnie i korespondencyjnie, z użyciem tzw. feminatywów, z zastrzeżeniem wskazanych poniżej zaleceń.
2. Podczas komunikowania się z użyciem tzw. feminatywów zasadne jest stosowanie
tradycyjnych przyrostków, tj. wykorzystywania żeńskich form osobowych: -k(a), in(i)/-yn(i),-
ic(a).
§ 2. Nazwy stanowisk w administracji publicznej, rządowej i samorządowej określone zostały ustawą z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (Dz. U. z 2022 r. poz. 1691), ustawa z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (Dz. U. z 2020 r. poz. 537 oraz z 2021 r. poz. 2447 i 2448), rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 23 kwietnia 2021 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie określenia stanowisk urzędniczych, wymaganych kwalifikacji zawodowych, stopni służbowych urzędników służby cywilnej, mnożników do ustalania wynagrodzenia oraz szczegółowych zasad ustalania i wypłacania innych świadczeń przysługujących członkom korpusu służby cywilnej (Dz.U. 2021 poz. 797). Występują także w innych aktach prawnych, takich jak ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz. U. z 2022 r. poz. 1166), ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz. U. z 2022 r. poz. 530) oraz rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 25 października 2021 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych (Dz. U. poz. 1960), ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2022 r. poz. 690, 830, 1079, 1383, 1561 i 1812) oraz ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (tekst jednolity: Dz. U. z 2021 r. poz. 1082 oraz z 2022 r. poz. 635, 1079, 1116, 1383, 1700 i 1730).
Dlatego w większości dokumentów kadrowych, a także w dokumentach o charakterze
formalnym, takich jak decyzje administracyjne i inne dokumenty, których forma została
określona przepisami prawa, musi być stosowana wskazana tam forma (męska). Formę tę
należy stosować również w legitymacjach służbowych i na pieczątkach. Wprowadzenie
feminatywów w tych przypadkach jest możliwe tylko w drodze zmiany przepisów rangi
ustawowej i idącej za nią zmiany treści stosownych rozporządzeń.
Można natomiast używać specyficznie żeńskiej formy stanowiska w komunikacji zewnętrznej i wewnętrznej, w tym na stronach internetowych i komunikatach prasowych.
Z kolei w zakresie jej użycia w nagłówkach pism urzędowych (zwłaszcza wtedy, gdy
nazwa jest określona ustawowo, np. sekretarz gminy, zastępca prezydenta) czy tabliczkach
przydrzwiowych zaleca się używanie tej samej formy imienia i nazwiska, która została ustalona w akcie stanu cywilnego i wpisana do umowy o pracę (niezależnie od osobistych preferencji, np. posługiwania się zdrobniałą formą imienia); również umieszczona tam nazwa stanowiska powinna być taka sama, jak w tej umowie.
§ 3. Osoby pracujące w Małopolskim Urzędzie Wojewódzkim komunikując się z klientem, w szczególności zewnętrznym, winny mieć przede wszystkim na uwadze:
1) powszechnie obowiązujące przepisy prawa (w przypadku formalnej korespondencji/rozmowy), których dana korespondencja/rozmowa dotyczy lub której treść
one warunkują; wówczas, mając na względzie prawidłowość formalno-prawną opisywaną
w danej korespondencji/rozmowie należy używać adekwatnych w stosunku do brzmienia
danych przepisów sformułowań, wyrażeń czy zwrotów (np. zgodność z przepisami § 120
ust. 2 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad
techniki prawodawczej”, tj.: Nazwę organu wydającego rozporządzenie podaje się w
brzmieniu ustalonym w przepisach o utworzeniu tego organu. W przypadku ministrów ich
nazwę podaje się według nazwy ministerstwa, którym kierują, z wyjątkiem Ministra Obrony
Narodowej i Ministra Sprawiedliwości, których wskazuje się ich nazwami własnymi);
2) mogące wystąpić nieporozumienia w odbiorze użytych sformułowań związane
z indywidualnym odczuciem potoczności, fraternizacji, brakiem powagi czy
protekcjonalnym charakterem zastosowanych zwrotów.
§ 4. Szczególnie w zakresie sporządzanej korespondencji można stosować neutralną
płciowo zasadę poprzez użycie form nie ujawniających płciowego ich charakteru. Można
stosować formę zbiorową (tzw. kolektywa): kadra kierownicza, kierownictwo, kadra
dydaktyczna, kadra urzędnicza, personel pomocniczy lub niebinarną (analityczną) – osoby na
stanowiskach kierowniczych, osoby w wieku emerytalnym, osoba podpisująca, osoba
uczestnicząca w spotkaniu, stanowisko do spraw rekrutacji. Taki zabieg bywa wyjątkowo
stosowany nawet w niektórych aktach prawnych, np. w rozporządzeniu Prezesa Rady
Ministrów z dnia 27 lutego 2017 r. w sprawie wykazu zawodów regulowanych i działalności
regulowanych, przy wykonywaniu których usługodawca posiada bezpośredni wpływ na
zdrowie lub bezpieczeństwo publiczne, w przypadku których można wszcząć postępowanie w sprawie uznania kwalifikacji, gdzie występuje osoba dozoru ruchu podziemnego zakładu
górniczego, czy też stanowiska pracy związane z dozorem nad eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci elektroenergetycznych wytwarzających, przetwarzających, przesyłających i
zużywających energię elektryczną.
Taka strategia językowa wydaje się możliwa do stopniowego wprowadzania m.in.
w zarządzeniach i poleceniach służbowych, ogłoszeniach, sprawozdaniach, notatkach ze
spotkań i innych formach komunikacji wewnętrznej. Można ją stosować także w informacjach i komunikatach przeznaczonych dla prasy czy do publikacji w internecie, a także tych formularzach, których forma nie jest określona przez prawo powszechnie obowiązujące.
§ 5. Podczas prowadzonej komunikacji możliwe jest stosowanie zabiegu polegającego na
użyciu jednocześnie form męskich i żeńskich (tzw. splitting) niwelującego asymetrię
rodzajowo-płciową. Dzięki niej wypowiedzi stają się mniej wykluczające, a przy tym nabierają
precyzji. Polega ona na równoczesnym używaniu form męskich i żeńskich. Może to przybrać
formę zapisu z ukośnikiem lub nawiasem (często widuje się takie rozwiązanie w ofertach pracy, co ma wymiar pragmatyczny - komunikuje, że na dane stanowisko poszukuje się zarówno mężczyzn, jak i kobiet), np. zatrudnimy specjalistę (-kę).
Stosunkowo niekontrowersyjne będą sytuacje, kiedy wymianie podlega końcówka
fleksyjna: wybrany(-a), zatrudniony/-a. Można również stosować podwajanie całych form, np.: Zapraszamy wszystkich mieszkańców i wszystkie mieszkanki, choć to rozwiązanie powoduje czasem konieczność podjęcia decyzji o podwojeniu (lub niepodwojeniu) orzeczenia.
Metoda ta podnosi informatywność tekstu, ale dzieje się tak kosztem ekonomiczności
komunikatu, ponieważ wypowiedzi konstruowane według zaleceń etykiety równościowej
rozrastają się znacząco i mogą stawać się trudne w lekturze. W przypadku zapisu z ukośnikami lub nawiasami pojawia się również problem czytelności oraz estetyki.
Biorąc pod uwagę działania Szefa Służby Cywilnej na rzecz wprowadzenia prostej polszczyzny w korespondencji urzędowej, postulowany przez ten standard wymóg uproszczenia pism urzędowych może konkurować, a nawet wykluczać się z postulatami równościowymi w zakresie języka.
Kompromisowym rozwiązaniem może być wprowadzenie tego rodzaju wyrażenia
w pierwszym zdaniu tekstu, które tego wymaga, a dalej stosowanie formy męskiej.
Metoda ta może być stopniowo wprowadzona m.in. w zarządzeniach i poleceniach
służbowych, ogłoszeniach, sprawozdaniach, notatkach ze spotkań i innych formach
komunikacji wewnętrznej. Można ją stosować także w informacjach i komunikatach
przeznaczonych dla prasy czy do publikacji w internecie, a także tych formularzach, których
forma nie jest określona przez prawo powszechnie obowiązujące. Należy jednak zawsze mieć
na względzie przystępność (jasność) redagowanych w ten sposób tekstów.
§ 6. Zgodnie z polską normą językową męskie określenia funkcji czy stanowisk odnoszą
się jako nazwy ogólne do wszystkich ludzi, niezależnie od płci. Warto jednak tworzyć
specyficzne w stosunku do od funkcjonujących masculinów formy feminatywne. Jednak
w języku oficjalnym ta praktyka powinna być wprowadzana rozważnie, z uwzględnieniem
zarówno preferencji osób z nią konfrontowanych, zwyczaju językowego, jak i uwarunkowań
prawnych. Wskazane jest, aby w pismach urzędowych w miarę możliwości dostosowywać
używany rzeczownik do płci osoby, do której pismo jest kierowane lub o której w nim mowa,
zwłaszcza wtedy, gdy forma żeńska jest ogólnie akceptowana (odbiorca – odbiorczyni,
zleceniodawca – zleceniodawczyni, pracodawca – pracodawczyni, pracownik – pracownica,
klient – klientka, adresat – adresatka). Poza sporem wydaje się także stosowanie
w korespondencji form radna, posłanka, chyba że można racjonalnie wnioskować, że
w konkretnym przypadku nie jest to forma preferowana (np. odpowiedź na pismo kobiety,
podpisującej się poseł na Sejm).
§ 7. Przyjmując, że w każdym działaniu językowym w przestrzeni publicznej
równoważność obu płci pozostaje ważnym parametrem komunikacyjnym, nieodzowna jest
nieustanna refleksja nad istnieniem i potrzebami zróżnicowanego pod względem kategorii płci grona nadawców i nadawczyń, odbiorców i odbiorczyń komunikacji urzędowej.
Wyrazem normatywnego usankcjonowania nazw żeńskich występujących
w polszczyźnie jest Słownik nazw żeńskich polszczyzny (oprac. Katarzyna Hołojda, Patrycja
Krysiak, Marta Śleziak, red. nauk. Agnieszka Małocha-Krupa, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 2015).